جنگ ایران و اسرائیل و نرخ دلار
آینده اقتصاد ایران در سه سناریو
مقدمه
پیشینه جنگ ایران و اسرائیل و وضعیت فعلی دلار آزاد
- تنشهای ژوئن ۲۰۲۵: وقوع حملات متقابل پهپادی و موشکی به تأسیسات نفتی و نظامی، باعث افزایش ریسک ژئوپلیتیک شد. بازارهای جهانی نفت و ارز به این خبرها واکنش منفی نشان دادند.
- نرخ کنونی دلار آزاد: تا پایان خرداد ۱۴۰۴، نرخ معامله در بازار آزاد حدود ۱,۰۳۹,۰۰۰ ریال برای هر دلار بود که بالاترین رکورد سهماهه محسوب میشود. در زمان نگارش مقاله قیمت دلار در حدود ۸۸۰ هزار ریال است.
- شاخصهای کلان اقتصادی:
- تورم رسمی: حدود ۴۳٪ سالانه؛
- رشد اقتصادی: تقریباً صفر؛
- ذخایر ارزی: در پایینترین سطح چند سال اخیر.
- این ترکیب از تورم بالا، رشد پایین و ذخایر محدود، شرایطی بحرانی را برای سیاستگذاران و مردم ایجاد کرده است.
سناریو اول: صلح یا کاهش تنش
در این سناریو، با میانجیگری سازمان ملل، روسیه، چین یا کشورهای منطقه، یک توافق موقت یا رسمی حاصل میشود که به آرامش روانی بازار کمک کند. احتمال تسهیل برخی از تحریمهای بانکی و نفتی افزایش مییابد.
تغییرات نرخ دلار آزاد در سناریو صلح
کوتاهمدت (۰–۳ ماه):
با انتشار خبر مذاکرات یا کاهش حملات، بازار آزاد واکنش مثبت نشان میدهد.
نرخ دلار آزاد ممکن است از حدود 1,039,000 به 800,000–900,000 ریال کاهش یابد.
میانمدت (۶–۱۲ ماه):
در صورت عملی شدن برخی لغوها یا معافیتهای محدود (مثلاً مجوز صادرات نفت)، اعتماد بازار تقویت میشود.
نرخ آزاد نقداً به 600,000–700,000 ریال میرسد.
بلندمدت (۱–۳ سال):
با رفع کامل یا مرحلهای تحریمها، نرخ دلار آزاد به کمتر از 500,000 ریال سقوط میکند و ثبات نسبتاً پایداری شکل میگیرد.
آثار اقتصادی کلیدی در سناریو صلح
تورم:
کاهش تدریجی به ۱۰–۲۰٪؛
با ثبات نرخ ارز، انتظارات تورمی کاهش مییابد.
رشد GDP:
بازگشت رشد مثبت ۴–۶٪؛
افزایش تولید نفت و صادرات غیرنفتی.
ذخایر ارزی:
افزایش قابلتوجه به دلیل درآمدهای نفتی و ورود سرمایههای خارجی؛
تقویت توان پرداخت بدهیهای خارجی.
سرمایهگذاری خارجی:
ورود مجدد شرکتهای بینالمللی؛
سرمایهگذاری در بخشهای نفت، گاز و صنایع پتروشیمی.
بازار پول و بانک:
دسترسی راحتتر به خطوط اعتبار بینالمللی؛
کاهش نرخ بهره بانکی در واکنش به ثبات ارزی.
مثال تاریخی: پس از توافق هستهای سال ۱۳۹۴ (JCPOA)، در آن یک سال اول نرخ ارز آزاد حدود ۳۰–۴۰٪ کاهش یافت و رشد اقتصادی به بیش از ۶٪ رسید.
سناریو دوم: ادامه تنش بدون جنگ تمامعیار
در این سناریو، تنشهای پراکنده (موشکپرانی محدود، شلیک پهپاد) ادامه دارد اما هیچ طرفی قصد ورود به جنگ گسترده را ندارد. تحریمها بدون تغییر باقی میمانند.
تغییرات نرخ دلار آزاد در سناریو ادامه تنش
کوتاهمدت (۰–۳ ماه):
افزایش احتمال درگیری مجدد باعث تضعیف بیشتر ریال؛
نرخ آزاد 900,000–1,100,000 ریال ادامه پیدا میکند.
میانمدت (۶–۱۲ ماه):
نبود چشمانداز روشن سیاسی و اقتصادی؛
نرخ آزاد 1,000,000–1,200,000 ریال برای هر دلار.
بلندمدت (۱–۳ سال):
ادامه رکود و تحریم، ممکن است نرخ آزاد حتی بیش از 1,200,000 ریال شود؛
افزایش انتظارات تورمی و کاهش ارزش پول ملی.
آثار اقتصادی کلیدی در سناریو ادامه تنش
تورم:
تثبیت در محدوده ۴۰–۵۰٪ سالانه؛
رشد انتظارات تورمی به دلیل نوسانات مزمن ارز.
رشد GDP:
نزدیک یا زیر ۱٪ (رکود تکنیکال ممکن است رخ دهد)؛
کاهش فعالیتهای صنعتی و خدماتی.
ذخایر ارزی:
یا کاهش تدریجی؛
دولت برای مدیریت بازار ارز، ذخایر را به آرامی میسوزاند.
خروج سرمایه:
ادامه روند صادرات سرمایه (سرمایهگذاران خرد و کلان به دنبال امنترین مسیرها).
بازار داخلی:
فشار مضاعف روی بنگاههای وارداتی؛
کمبود کالاهای واسطهای و گران شدن مواد اولیه.
برآورد هزینه: طبق گزارش صندوق بینالمللی پول، در این وضعیت ایران در سال ۱۴۰۴ حداقل ۶۰ میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی خود را نسبت به سناریو بدون تنش از دست میدهد.
سناریو سوم: جنگ تمامعیار
آغاز جنگ گسترده (نیروی زمینی، حملات هوایی و موشکی سازمانیافته) موجب ناپایداری کامل سیاسی و اقتصادی خواهد شد.
تغییرات نرخ دلار آزاد در سناریو جنگ تمامعیار
کوتاهمدت (۰–۳ ماه):
شوک اولیه بازار آزاد را به سرعت مقهور میکند؛
نرخ آزاد 1,500,000–2,000,000 ریال یا بیشتر.
میانمدت (۶–۱۲ ماه):
عدم دسترسی به بازارهای جهانی، تحریمهای شدیدتر؛
نرخ آزاد چند میلیون ریال برای هر دلار.
بلندمدت (۱–۳ سال):
خروج کامل سرمایه و بیاعتمادی به پول ملی؛
احتمال وقوع هایپرتورم و سقوط بیشتر ریال.
آثار اقتصادی کلیدی در سناریو جنگ تمامعیار
تورم:
افزایش چشمگیر به بالای ۵۰–۶۰٪؛
ایجاد شرایط ابرتورمی در صورت تداوم.
رشد GDP:
کاهش شدید و حتی منفی ۵–۱۰٪ در سال اول؛
صنایع کلیدی مانند نفت و پتروشیمی با اخلال کامل مواجه میشوند.
ذخایر ارزی:
سقوط آزاد؛
هزینههای نظامی و بشردوستانه ذخایر را میسوزاند.
خروج سرمایه:
اوجگیری؛
سرمایهگذاران خارجی و داخلی هر چه سریعتر منابع خود را خارج میکنند.
بازسازی و هزینههای جنگ:
آسیب به زیرساختهای نفت، برق، حملونقل؛
برآورد هزینه بازسازی «۲۰–۵۰ میلیارد دلار» یا بیشتر.
مثال: مطالعات بانک جهانی نشان میدهد که درگیریهای منطقهای معمولاً باعث کاهش ۵–۱۰ درصدی GDP و افزایش شدید تورم میشوند.
هزینههای اقتصادی برای ایران
سناریو ۱ (صلح):
هزینه مستقیم: نزدیک به صفر؛
فرصت مالی: افزایش سالیانه درآمد نفتی و سرمایهگذاری.
سناریو ۲ (ادامه تنش):
کاهش GDP: حدود ۶۰ میلیارد دلار در سال اول؛
افزایش هزینه واردات: با هر ۱۰۰,۰۰۰ ریال تضعیف، واردات ۱۰–۱۵ میلیارد دلار گرانتر میشود.
سناریو ۳ (جنگ):
کاهش GDP: بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار؛
هزینه بازسازی: ۲۰–۵۰ میلیارد دلار؛
تبعات بلندمدت: احتمال ابرتورم و بیثباتی اجتماعی.
پیشنهادها و راهبردهای مقابلهای
حفظ تنوع ارزی:
ذخیره مقداری طلا و ارزهای معتبر بینالمللی؛
ایجاد صندوق توانبخشی ارزی.
ارتقای صادرات غیرنفتی:
تسهیل تجارت با همسایگان؛
تقویت زنجیره تأمین صنایع دانشبنیان.
کنترل نقدینگی و تورم:
هماهنگی بانک مرکزی و دولت برای ابزارهای هدفمند ضدتورمی؛
اعطای تسهیلات به بخشهای مولد.
شفافسازی سیاست ارزی:
اطلاعرسانی منظم در مورد عرضه و تقاضای ارز؛
جلوگیری از سفتهبازی و رانت در بازار آزاد.
منابع
سوالات متدوال
۱. چرا نرخ دلار آزاد اینقدر به تحولات منطقهای حساس است؟
زیرا ایران بخش عمدهای از واردات خود را به دلار پرداخت میکند و هرگونه ریسک ژئوپلیتیک هزینه تأمین ارز را گرانتر میکند.
۲. بانک مرکزی چه اقداماتی میتواند برای ثبات بازار انجام دهد؟
عرضه ارز در بازار نیما، کنترل نقدینگی و اعمال مقررات دقیقتر روی معاملات غیررسمی.
۳. خانوارها چگونه میتوانند از سرمایه خود محافظت کنند؟
تنوعبخشی به پرتفوی (طلا، ارز، کالاهای بادوام)، کاهش نقدینگی اضافی و سرمایهگذاری در بازارهای مولد.
۴. آیا امکان کاهش شدید تورم در سناریو صلح وجود دارد؟
بله؛ با ثبات نرخ ارز و بازگشت سرمایهگذاری خارجی، تورم ظرف ۱۲–۱۸ ماه میتواند به زیر ۲۰٪ برسد.
